Jednym z głównych celów dla jakich Kampinoski Park Narodowy został powołany w 1959 roku było zachowanie wydm śródlądowych w pradolinie Wisły. Kampinoskie wydmy, choć w głównej mierze porośnięte borami sosnowymi i mieszanymi, są też dogodnym miejscem występowania specyficznych, cennych zbiorowisk półnaturalnych, powstałych wskutek działalności człowieka na suchych, ubogich piaskach, w warunkach dużego dostępu światła słonecznego. Zbiorowiska te są rzadkie w skali Parku, kraju a nawet Europy, dlatego uznano je za siedliska przyrodnicze Natura 2000 wymagające szczególnej ochrony (siedliska z Zał. I Dyrektywy Siedliskowej). Są to:
- murawy szczotlichowe Spergulo vernalis-Corynephoretum – siedlisko przyrodnicze o nazwie „wydmy śródlądowe z murawami szczotlichowymi” kod 2330 – w KPN ok. 100 ha, z tego ok. 80 ha znajduje się w obrębie poligonu wojskowego w Obszarze Ochrony Krajobrazowej Grochalskie Piachy, a większość z nich jest już mocno zarośniętych i na granicy identyfikacji (w całej Polsce jest ich ok. 3500 ha),
- murawy ciepłolubne ze związku Koelerion glaucae – siedlisko przyrodnicze „ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe” kod 6120 – w KPN ok. 30 ha, z czego niemal połowa jest już mocno zarośnięta (w Polsce jest ich ok. 6500 ha),
- wrzosowiska Calluno-Ulicetalia – siedlisko przyrodnicze „suche wrzosowiska” kod 4030 – w KPN ok. 80 ha, połowa silnie zarosła (w Polsce jest ich ok. 11 000 ha),
- bory chrobotkowe Cladonio-Pinetum – siedlisko przyrodnicze „sosnowy bór chrobotkowy” oraz „chrobotkowa postać kontynentalnego boru sosnowego świeżego”, kod. 91T0 – w KPN ok. 38 ha (szacuje się, że w Polsce zajmują ok. 16 600 ha),
Siedliska te powstały wskutek działalności człowieka – zamierzonej (dawna gospodarka leśna oraz użytkowanie lasów przez miejscową ludność: zbiór chrustu, grabienie ścioły) i niezamierzonej (pożary celowo lub przypadkowo zaprószone przez ludzi). Bardzo często płaty tych zbiorowisk współwystępują w jednym kompleksie przestrzennym przenikając się nawzajem i zastępując w miarę zmieniających się nieznacznie warunków siedliskowych. Warto wspomnieć, że wrzosowiska w całej Europie uznawane są za jedno z najważniejszych siedlisk dla dzikich zapylaczy. W wyniku zaprzestania ekstensywnej działalności gospodarczej w lasach oraz skutecznej ochrony przeciwpożarowej te siedliska niemal nie wykształcają się już w nowych miejscach, a postępujące procesy naturalne prowadzą do ich zanikania i stopniowego odtwarzania borów sosnowych i mieszanych.
Do zbiorowisk półnaturalnych zaliczają się także
- dąbrowy świetliste Potentillo albae-Quercetum – siedlisko przyrodnicze „ciepłolubne dąbrowy”, kod 91I0 – łącznie w KPN zajmują ok. 20 ha, przy czym jedynie na 8 ha są dobrze zachowane (w skali Polski szacuje się, że jest ich ok. 9400 ha).
Ich niewielkie płaty wytworzyły się na niektórych południowych stokach wydm, na styku z bagnami, w bardziej wilgotnych i żyznych warunkach siedliskowych. Są one tzw. zbiorowiskami zastępczymi grądów, a więc powstały w ich miejscu w wyniku wypasu prowadzonego w lasach i redukcji podszytu. Preferują gleby świeże (nie suche i nie mokre), zasobne w związki organiczne. Drzewostan jest w nich luźniejszy niż w grądach, tworzą go dęby, lipy, graby, klony, czasem stare sosny będące pozostałością dawnych nasadzeń. Niewiele jest też drzew i krzewów w podszycie, dzięki czemu do dna lasu dociera więcej światła. Zaprzestanie wypasu w lasach i zbierania chrustu prowadzi do regeneracji grądów i zaniku gatunków światłożądnych.
Wszystkie wyżej wymienione zbiorowiska półnaturalne zajmują w parku łączną powierzchnię niespełna 200 ha (0,5% powierzchni), zaś wszystkie płaty w Polsce zajmują zaledwie 0,15% powierzchni kraju.
Na żyźniejszych, zazwyczaj południowych stokach wydm oraz na Równie Łowicko-Błońskiej dogodne warunki rozwoju znajdują także grądy subkontynentalne Tilio-Carpinetum – siedlisko przyrodnicze o kodzie 9170, które w przeciwieństwie do ww zbiorowisk półnaturalnych nie jest zagrożone procesami sukcesji naturalnej i zazwyczaj nie wymagałoby specjalnych zabiegów ochrony zachowawczej, gdyby nie zagrożenie ze strony gatunków inwazyjnych. Niegdyś ten typ lasu liściastego naturalnie pokrywał większą część naszego kraju, na mapach potencjalnej roślinności naturalnej Polski lasy grądowe stanowią ponad 40% powierzchni kraju. Ponieważ jednak zajmowały one gleby żyzne, najbardziej przydatne dla rolnictwa, a także siedliska nadające się pod zabudowę i hodowlę lasów gospodarczych – podobnie, jak w całej Europie – pierwotne lasy grądowe niemal zupełnie zostały wytrzebione. Szacuje się, że gdyby nie zniekształcenia roślinności, spowodowane przez człowieka, grądy na terenie KPN zajmowałyby ponad 12 600 ha (30% powierzchni parku, z tego na pasach wydmowych – 20%, na pasach bagiennych – ponad 40%). Obecnie jednak grądy, w tym te zniekształcone, zajmują zaledwie ok. 1020 ha, co stanowi niespełna 3% powierzchni parku. Dlatego tak ważna jest ich ochrona. Jednym z głównych zagrożeń dla grądów jest inwazja obcych gatunków roślin, zwłaszcza czeremchy amerykańskiej i dębu czerwonego.
W projekcie ochroną czynną objęto:
- 18 ha wydm śródlądowych z murawami szczotlichowymi,
- 5 ha muraw ciepłolubnych,
- 30 ha suchych wrzosowisk,
- 12 ha śródlądowych borów chrobotkowych,
- 2 ha dąbrów świetlistych,
- 600 ha grądów
Przy okazji ochrony muraw poprawiono stan ochrony następujących gatunków roślin:
– 2 gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej i Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (PCKR – Kazimierczakowa i in red. 2014): sasanka otwarta Pulsatilla patens (kod 1477, PCK – EN), leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum (kod 1437, PCK – VU),
– 2 gatunków krytycznie zagrożonych (CR) wg PCKR – piaskowiec trawiasty Arenaria graminifolia, podejźrzon rutolistny Botrychium multifidum oraz 2 gatunki zagrożone (EN) – goździk siny Dianthus gratianopolitanus, lepnica drobnokwiatowa Silene borysthenica,
– ponadto 17 gatunków, w tym 14 uwzględnionych w Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (Kazimierczakowa i in. 2016) np. wężymord stepowy Scorzonera purpurea, zimoziół północny Linnaea borealis, mącznica lekarska Arctostaphyllos uva-ursi, sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis, widlicz spłaszczony Diphasiastrum complanatum i 3 objętych jedynie ochroną gatunkową
oraz porostów:
– 1 gatunek objęty ochroną ścisłą – chrobotek alpejski Cladonia stellaris oraz 4 gatunki objęte ochroną częściową: chróścik karłowaty Stereocaulon condensatum, chrobotek leśny Cladonia arbuscula, chrobotek reniferowy Cladonia rangiferina, płucnica islandzka Cetraria islandica.
Wybrane gatunki roślin, które można spotkać na chronionych siedliskach
Murawy szczotlichowe: szczotlicha siwa Corynephorus canescens, koniczyna polna Trifolium arvense, sporek wiosenny Spergula vernalis, porosty: chrobotki Cladonia ssp., chróściki Stereocaulon ssp.
Murawy ciepłolubne: strzęplica sina Koeleria glauca, goździk piaskowy Dianthus arenarius, goździk siny Dianthus gratianopolitanus, lepnica drobnokwiatowa Silene borysthenica, lepnica wąskopłatkowa Silene otites, sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis, leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, łyszczec baldachogronowy Gypsophila fastigiata, traganek piaskowy Astragalus arenarius, chaber nadreński Centaurea stoebe, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa.
Wrzosowiska: wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, turzyca wrzosowiskowa Carex ericetorum, mącznica lekarska Arctostaphyllos uva-ursi, gorysz pagórkowy Peucedanum oreoselinum, jastrzębiec baldaszkowaty Hieracium umbellatum, nawłoć pospolita Solidago virgaurea, wężymord niski Scorzonera humilis, przetacznik leśny Veronica officinalis, kosmatka polna Luzula campestris, borześlad (knotnik) zwisły Pohlia nutans.
Bory chrobotkowe i suche bory sosnowe: piaskowiec trawiasty Arenaria graminifolia i przechodzące z ww. siedlisk, chrobotek alpejski Cladonia stellaris oraz 4 gatunki objęte ochroną częściową: chróścik karłowaty Stereocaulon condensatum, chrobotek leśny Cladonia arbuscula, chrobotek reniferowy Cladonia rangiferina, płucnica islandzka Cetraria islandica,
Dąbrowy świetliste: rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegiifolium, pięciornik biały Potentilla alba, orlik pospolity Aquilegia vulgaris, naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora, dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, dzwonek jednostronny Campanula rapunculoides, lilia złotogłów Llilium martagon, koniczyna dwukłosowa Trifolium alpestre, bodziszek czerwony Geranium sanguineum, przytulia pospolita Galium mollugo.
Grądy: zawilec gajowy Anemone nemorosa, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria nemorum, kokorycz pusta Corydalis cava, kopytnik pospolity Asarum europaeum, groszek wiosenny Lathyrus vernus, miodunka ćma Pulmonaria obscura, czworolist pospolity Paris quadrifolia, trzmielina brodawkowata Euonymus verrucosa.
Wszystkie działania podjęte w projekcie były nakierowane na poprawę stanu siedlisk przyrodniczych, które stanowią także miejsce życia zwierząt. Dlatego na większych murawach i wrzosowiskach pozostawiano kępy zadrzewień i pojedyncze samotne drzewa, które stanowią miejsca schronienia, lęgów i czatownie ptaków. Natomiast w dąbrowie świetlistej pozostawiano pojedyncze martwe stojące i leżące kłody dużych drzew (zwłaszcza dębów), które kolonizowane są przez grzyby, śluzowce i owady stając się miejscem żerowania niektórych gatunków ptaków.
